Sinh ra và lớn lên tại thôn Hố Cao, xã Hương Sơn, huyện Lạng Giang bố mất sớm, gia đình khó khăn, thiếu thốn nên cô Chu Thị Hồng Vân chỉ được học hết lớp 2. Gia đình nghèo khó, bản thân lại ốm yếu, bệnh tật thường xuyên, trong một cơ duyên gặp thầy Then, thấy cô có tố chất, thầy Then đã truyền dạy cho cô và từ đó Then đã thay đổi cuộc đời cô, là một phần quan trọng trong đời sống của cô.
Nghệ nhân ưu tú Chu Thị Hồng Vân
Năm 21 tuổi cô chính thức làm Then mặc dù ít tuổi nhưng được đồng bào dân tộc Tày, Nùng khu vực Bắc Giang, Lạng Sơn và các tỉnh lân cận tin tưởng, mời cô đến thực hành các Nghi lễ Then như về nhà mới, cưới hỏi, giải hạn, cúng mụ, sinh nhật...Theo quan niệm của người Tày, Nùng đây là các nghi lễ mang lại nhiều điều may mắn cho gia đình, là bản sắc văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc.
Tại Bắc Giang, Then là một hình thức sinh hoạt văn hóa truyền thống, lâu đời của người Tày, Nùng sinh sống ở các huyện Sơn Động, Lục Ngạn, Lục Nam, Yên Thế, Lạng Giang. Then được chia thành 2 loại là Then trong các nghi lễ và Then trong sinh hoạt văn hóa, văn nghệ thường ngày. Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc (UNESCO) đã ghi danh thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Qua đó đánh dấu một bước ngoặt quan trọng khi di sản của đồng bào được thế giới biết đến, vinh danh.
Nghi lễ Then giống một buổi sinh hoạt văn nghệ cộng đồng, có ý nghĩa về mặt tinh thần đối với đồng bào dân tộc Nùng, Tày, Thái. Tùy từng nghi lễ mà gia chủ chuẩn bị lễ vật khác nhau, chẳng hạn như lễ sinh nhật, cầu an, lễ vật thường có gà, thịt lợn, hoa quả, bánh kẹo…Tại một cuộc làm Then không thể thiếu các dụng cụ cần thiết như đàn tính, sóc nhạc, quạt, kiếm...
Mỗi thầy Then sở hữu những bản hát Then riêng biệt nên việc truyền dạy không hề dễ
Theo cô Vân chia sẻ: “Lời ca tiếng hát trong Nghi lễ Then thường kể về hành trình gian nan, vượt qua nhiều thử thách của một đội quân đầy dũng mãnh, quả cảm. Sau khi thầy Then soi hương xin phép thần thánh, tổ tiên sẽ hóa thân theo gió, mây cùng các binh lính lên đường. Qua mỗi chặng đường, thầy Then lại có những cung đàn, giọng hát khác nhau thể hiện sao cho phù hợp với từng tình huống gặp phải. Ví như khi gặp thân phận khốn khó, éo le cần giúp đỡ thì sử dụng giọng hát ngọt ngào, yêu thương, chứa chan tình cảm. Khi đi săn thú rừng thì âm vực mau lẹ, khỏe khoắn, hùng dũng. Khi cầu xin người lái đò vượt biển giọng hát lại tha thiết, níu kéo. Những khúc hát, lời ca của then được chia thành từng đoạn, mỗi đoạn mang một tiêu đề. Việc sử dụng các đoạn then phụ thuộc vào nội dung, mục đích của lễ then mà gia chủ mời đến. Nhờ lời ca tiếng hát then mà đưa những nguyện ước của người dân đến các đấng thần linh, Phật Quan thế âm Bồ Tát, Ngọc Hoàng”.
Đến nay cô đã truyền dạy Nghi lễ Then cho 04 người là anh Nông Văn Cỏ, chị Ngọc Thị Hường, Thôn Hèo, xã Hương Sơn, huyện Lạng Giang; chị Vi Thị Mừng, huyện Yên Thế; chị Vi Thị Thế, Hữu Lũng, Lạng Sơn. Do Nghi lễ Then gắn với nghi lễ cúng tế, đậm màu sắc tín ngưỡng, là tổng hòa các loại hình nghệ thuật nhạc, hát, múa, trò diễn… mỗi thầy Then sở hữu những bản hát Then riêng biệt nên việc truyền dạy không hề dễ.
Sau hơn 30 năm làm Then, cô vinh dự được Chủ tịch nước tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú. Đến thời điểm hiện tại, nghệ nhân ưu tú Chu Thị Hồng Vân là người duy nhất của tỉnh Bắc Giang được phong tặng nghệ nhân ở lĩnh vực này. Bên cạnh đó cô còn đạt nhiều giải thưởng cao như: giải A Liên hoan nghệ thuật hát Then, đàn tính toàn quốc lần thứ II, IV, V. Giải Khuyến khích Liên hoan giọng hát hay dân ca các dân tộc trên sóng Phát thanh - Truyền hình Bắc Giang năm 2005; Giải B tại Ngày hội Văn hóa Thể thao và Du lịch các dân tộc vùng Đông Bắc lần thứ VI năm 2008; Giải C Liên hoan Ca Múa Nhạc dân gian tỉnh Bắc Giang năm 2012,…
Cuối năm 2019, “Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam” đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Bắc Giang vinh dự là một trong các tỉnh có Di sản văn hóa phi vật thể quý giá ấy.
Với mong muốn truyền dạy và gìn giữ Nghi lễ Then, nghệ nhân ưu tú Chu Thị Hồng Vân đã tham gia diễn cúng Then giúp địa phương giới thiệu văn hóa dân tộc, tại các buổi hội diễn, biểu dương của huyện, tỉnh tham gia cấp...Năm 2023, UBND huyện Lạng Giang đã mời nghệ nhân ưu tú Chu Thị Hồng Vân tham gia truyền dạy nghi lễ cúng Then thuộc dự án 6 Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi năm 2023 tổ chức tại xã Hương Sơn.
Sau lớp tập huấn, tạo thành một phong trào lớn người dân học hát Then, giữ gìn trang phục dân tộc, thành lập Câu lạc bộ hát Then phát triển. Nghệ thuật Then, không chỉ duy trì tiếng nói, văn hóa dân tộc Tày, Nùng mà còn góp phần gìn giữ trang phục, truyền thống sinh hoạt của các gia đình. Duy trì và bảo tồn được những nét đẹp trong văn hóa dân tộc sẽ giữ gìn và phát huy được bản sắc văn hóa.
Thu Trang
